Help de hersenen soepel te houden
Onze hersenen lijken veilig opgeborgen in een schedel maar net als de rest van het lichaam wordt ook dit orgaan bedreigd: door landbouwgiften, fijnstof, slechte cholesterol en vooral door de tand des tijds. Naarmate we ouder worden en de gemiddelde leeftijd van de bevolking stijgt, neemt ook de kans op dementie toe. De impact van deze aandoeningen op onze samenleving is groot en zal nog veel groter worden. Hersenonderzoek is daarom meer dan ooit van belang, maar ook het aanleren van een gezonde levensstijl om de hersenen fit te houden. Wie doneert aan een van de stichtingen die zich hiermee bezig houden, draagt bij een gezonde maatschappij maar investeert ook in zijn of haar eigen toekomst.
Tekst: Jeroen Kuypers
De gestage vooruitgang in het stoppen van de achteruitgang
Multiple sclerose (MS) is een ziekte waarbij de isolerende laag om de zenuwen wordt aangetast en zo geleidelijk signalen tussen de hersenen en het lichaam steeds slechter worden doorgegeven. Dankzij wetenschappelijk onderzoek zijn er medicijnen ontwikkeld die de ziekte kunnen afremmen, zodat de meeste mensen met MS nu een nagenoeg normale levensverwachting hebben. Maar helaas is er niet voor alle mensen met MS een goede behandeling beschikbaar en is genezing nog niet mogelijk. Onderzoek blijft hard nodig en Nederland speelt hierin een belangrijke rol. Wie MS krijgt en wie niet, kunnen we niet voorspellen maar aspecten als te weinig zonlicht krijgen, virus infecties en erfelijke factoren spelen hier een rol in. MS komt meer voor in de gematigde streken boven de Evenaar. MS ontstaat door het samenspel van erfelijke aanleg en omgevingsfactoren. Kinderen die uit de tropen emigreren naar Noord-Europa verhogen zo hun kans de aandoening te ontwikkelen, wat niet wegneemt dat MS relatief zeldzaam is: één op de 700 mensen in Nederland heeft MS. “MS treft jonge mensen in de bloei van hun leven. Vaak krijgen zij de diagnose op een leeftijd tussen de 20 en 40 jaar. Het moment waarop je carrière gaat maken en een gezin start. Door MS is dit ineens niet meer vanzelfsprekend.” zegt Dr. Kirstin Heutinck, medisch bioloog en interim-directeur van Stichting MS Research. “Ook de impact van hun MS op gezinsleden, vrienden en familieleden is groot. Als de ziekte vordert ontstaat blijvende schade en hebben mensen intensieve zorg nodig.”
Kirsten Heutinck MS Research ”Een deel van ons onderzoek is gericht op het vinden van een manier om schade te herstellen, een ander deel op een optimalisering van de bestaande behandelingen.”
Breed scala
De ene patiënt is de andere niet. Er is een groep die milde klachten ontwikkelt en er zijn mensen met een snelle degeneratie van de zenuwbanen. Sommige mensen belanden nooit in een rolstoel, andere al na enkele jaren. “Het scala is zeer breed,” zegt Kirstin Heutinck, “maar ook al slaagt de behandeling erin de tijd tussen twee aanvallen te verlengen en de impact van een aanval te verminderen, je levert wel steeds een stukje in. Als een bepaalde zenuwbaan te zeer beschadigd is geraakt kiezen de hersenen een andere ‘route’ om bepaalde spieren aan te sturen. Het lichaam is tot veel in staat om de gevolgen te omzeilen, maar kan dat niet onbeperkt blijven doen. Daarnaast herstelt de isolerende laag om de zenuwen bij mensen met MS niet of nauwelijks. Een deel van het onderzoek dat wij financieren is gericht op het vinden van een manier om die schade toch te herstellen, een ander deel is gericht op een optimalisering van de bestaande behandelingen. Zo zijn er mensen die zelf na verloop van tijd stopten met de medicijnen, omdat die natuurlijk ook bijwerkingen hebben, een kleine groep bleef vervolgens toch stabiel. Wat is hun geheim? MS is een ziekte van het immuunsysteem. De afweer is op hol geslagen en door die met medicatie te onderdrukken, verminder je de impact van de aanvallen. Hoe ver kun je echter gaan in het aan banden leggen van de afweer? Het verlagen van de dosering van een MS-medicijn heeft dus ook een breder gezondheidsbelang.”
Prioriteit voor MS-onderzoek
De farmaceutische industrie is geïnteresseerd in het onderzoek naar nieuwe medicijnen, maar met wereldwijd 2.8 miljoen mensen met MS staat deze ziekte niet bovenaan de prioriteitenlijst op de wetenschapsagenda. En dus is financiering van het wetenschappelijk onderzoek van groot belang voor het boeken van verdere vooruitgang in de behandeling. “Hoé belangrijk particuliere donaties daarbij zijn, blijkt wel uit het feit dat Nederland een hoofdrol speelt is in het MS-onderzoek wereldwijd. Zo is MS Centrum Amsterdam internationaal toonaangevend op het gebied van diagnostisering en een behandeling op maat. De MScentra en Hersenbank voor MS konden opgericht worden dankzij giften van burgers. Zonder onze donateurs zou we niet staan waar we nu zijn. Natuurlijk hopen we nóg meer stappen verder te komen. Om dit te realiseren blijven donateurs onmisbaar.
” HERSENBANK ZOEKT GELD EN HERSENEN GEVRAAGD: DONATEURS EN DONOREN
De Hersenbank die door Dick Swaab in 1985 werd opgericht is internationaal vermaard, net als veel van het onderzoek dat de neurobioloog zelf naar de werking van onze hersenen heeft verricht. Veel mensen denken dat dit onderzoek door de universiteit of de overheid wordt gefinancierd, maar het zijn de wetenschappers zelf die naar fondsen op zoek moeten. In het geval van de hersenbank zoeken Swaab en zijn collega’s bovendien niet alleen naar geld. Zowel tijdens als na uw leven kunt u de hersenwetenschap een grote dienst bewijzen. We weten nagenoeg alles over het menselijk hart en zijn op een indrukwekkende wijze in staat dat kloppend te houden, met omleidingen, vervangende hartkleppen en zelfs tijdelijk met een kunsthart. Daarbij vergeleken is onze kennis over het brein veel beperkter. We staan bijvoorbeeld vrijwel machteloos tegenover dementie. En toch schrijdt ook de hersenwetenschap voort, niet in het minst dankzij de duizenden stukjes hersenweefsel die in de diepvriezers van de Hersenbank liggen opgeslagen, totdat ze naar onderzoeksgroepen worden gestuurd. “Nederlandse onderzoekers maken er dankbaar gebruik van, maar ook buitenlandse,” zegt Deborah Alfarez, directeur van de stichting Vrienden van het Herseninstituut, waar de Hersenbank onder valt. Hersenweefsel is verstuurd naar 800 onderzoeksprojecten in 25 landen.“ Maar het in stand houden van de Hersenbank kost geld. Hoe meer tijd onderzoekers bovendien kwijt zijn met het binnenhalen van fondsen, hoe minder er overblijft voor hun eigenlijke opdracht, het onderzoek. Donaties en legaten verlichten dus in dubbel opzicht hun werk.
Dick Swaab Nederlandse Hersenbank ” In een scan kan je alleen zien waar er iets mis is in de hersenen, maar niet welk chemisch proces daar aan de gang is.
Apart codicil
Organen voor transplantaties zijn het meest bruikbaar als ze van jonge mensen komen, voor hersenen geldt dat ze geschikter zijn als ze van donoren komen die al wat op leeftijd zijn, omdat dan hersenziekten zoals dementie zich uiten. “De meeste mensen weten ook niet dat er een apart codicil van de Nederlandse Hersenbank nodig is om je hersenen na je dood aan de wetenschap te schenken,” zegt Dick Swaab. “En we hebben niet alleen mensen met een hersenziekte nodig, maar ook donoren zonder, omdat we voor elk onderzoek behoefte hebben aan een controlegroep.” Microscopisch en moleculair onderzoek leert de wetenschappers veel, omdat lang niet alles wat er in de hersenen gaande is op een scan zichtbaar wordt. “Zo hebben we ontdekt dat er niet slechts enkele vormen van dementie bestaan maar wel twintig verschillende. We hebben gezien dat het begin van Alzheimer zich veel eerder aandient dan de symptomen zelf. Zo zijn er ouderen bij wie de dementie begint met slaapproblemen. Helaas schrijven de huisartsen dan nogal eens benzodiazepines voor om die problemen te verhelpen. Die middelen versnellen de ontwikkeling van Alzheimer terwijl ze de slaapstoornissen niet verhelpen. Dat Alzheimer al eerder aantoonbaar is in het brein is verontrustend, maar er is ook een positieve kant aan. Zo is duidelijk geworden dat ouderen die hun hersenen actief houden en die voorkomen dat ze in allerlei routines vervallen, hun brein fit houden en het begin van de aandoening tot wel vijf jaar kunnen uitstellen.”
Heldere gedachten
Wat goed is voor het hart, is ook goed voor het brein, maar dementie is niet de enige aandoening die de hersenen kan treffen. Ook de ziekte van Parkinson en MS worden onderzocht. Er zijn ook veel psychiatrische aandoeningen en dankzij de Hersenbank ontdekken de wetenschappers ook steeds meer over de subtiele interactie tussen de hersenen en de symptomen van deze aandoeningen. “Gelukkig kunnen we van elk brein zo’n 100 verschillende stukjes voor verschillende onderzoeken gebruiken,” zegt Dick Swaab. Uiteindelijk leidt die kennis tot de ontwikkeling van medicijnen om hersenenaandoening te behandelen. Op een dag zullen we het brein wellicht kunnen repareren zoals we nu al met het hart kunnen. De gedachten kunnen dan tot op hoge leeftijd helder blijven, dit is de missie van het van het Herseninstituut en de Hersenbank.
DE HERSENEN HIER EN NU GEZOND HOUDEN
Nederland kent vier miljoen mensen met een hersenaandoening. Die kan milde of ernstige symptomen veroorzaken, afhankelijk van de aard. Het spectrum is breed. De Hersenstichting financiert onderzoek naar elke soort aandoening, maar de beste vorm van genezing is altijd nog voorkomen. Een gezonde levensstijl is dus ook voor onze hersenen van het grootste belang. De Hersenstichting geeft daarover voorlichting maar heeft ook een aantal tools ontwikkeld om een duurzame gedragsverandering te vergemakkelijken. Die tools zijn laagdrempelig en al door grote groepen mensen met succes ingezet. Het beste bewijs dat vele kleine beetjes samen een groot verschil kunnen maken. “Voldoende bewegen en goed slapen zijn belangrijk voor de gezondheid van het brein,” zegt Malou Fanchamps, Projectleider Kennis & Innovatie en woordvoerder bij de Hersenstichting. “Helaas is er nog een grote groep die niet aan de beweegnorm voldoet. Vaak zijn dat ook kwetsbare mensen. Speciaal voor hen hebben wij een app ontwikkeld die hen stimuleert om elke dag te wandelen. Ommetje, heet de app, en omdat we hem nét voor corona hebben gelanceerd werd hij tijdens de pandemie een dankbaar hulpmiddel. Ruim anderhalf miljoen maal is hij gedownload.”
Malou Fanchamps Hersenstichting “Je kunt niet voorkomen dat je brein, net als de rest van je lichaam, veroudert, maar je kunt die veroudering wel uitstellen.”
de Slaapchallenge
Wat goed is voor het hart, is ook goed voor het brein. Bewegen stimuleert de bloedsomloop, waardoor er ook voldoende bloed terechtkomt in de uiteinden van de haarvaten in de hersenen. Maar ook slaap is van groot belang, onder meer omdat de hersenen ’s nachts hun afvalstoffen lozen. “Je kunt niet voorkomen dat je brein, net als de rest van je lichaam, veroudert, maar je kunt de gevolgen van die veroudering wel uitstellen,” zegt Malou Fanchamps. “Minstens zo belangrijk is dat de hersenen zich op een gezonde en evenwichtige manier kunnen ontwikkelen. Het puberbrein is in volle verandering en een van de gevolgen is vaak een problematisch slaapritme. Slechte slaap leidt tot slechtere concentratie op school, verminderde oplettendheid in het verkeer, tot prikkelbaarheid, maar het kan op den duur ook aanleiding geven tot het ontstaan van verminderde weerstand en depressieve klachten. Een slecht slapende puber betekent voor ouders vooral een prikkelbaar kind overdag. Daarom hebben wij de Slaapchallenge ontwikkeld, een instrument met zes uitdagingen voor ouders en puber, bedoeld om het slaapgedrag te reguleren en zo de nachtrust te verbeteren.”
De Hersencoach
Digitaal, toegankelijk, uitdagend ook – dat zijn de kenmerken voor de tools die de Hersenstichting de voorbije jaren aan het publiek bood om de hersenen fitter te maken en gezond te houden. Er bestaat ook een concept waarbij de deelnemers vijf weken lang thuis allerlei opdrachten uitvoeren om hun hersenen te activeren en trainen op verschillende hersengezondheidsthema’s, genaamd De Hersencoach. “Maar we zijn niet alleen digitaal actief, ook analoog,” aldus Malou Fanchamps. “We verlenen bijvoorbeeld de ‘Van der Sar-Sport- en Beweegsubsidie’ om sportverenigingen te stimuleren een aanbod te ontwikkelen dat óók op mensen met een hersenaandoening is gericht. We stimuleren initiatieven van bijvoorbeeld musea en andere culturele instellingen om ook prikkelvriendelijke uren of ruimtes te maken. Voor een bepaalde groep, onder meer mensen met nietaangeboren hersenletsel, leidt een overdaad aan prikkels tot een overmaat aan stress. Minder prikkels betekent voor hen een minder stressvol en dus gezonder leven. Op die manier zijn we overal in de samenleving actief voor die vier miljoen Nederlanders.” Apps, challenges en online trainingen zijn relatief goedkope tools die potentieel een groot, bijna onbeperkt bereik hebben. Giften en legaten aan de Hersenstichting worden dus niet alleen gebruikt om onderzoek naar nieuwe medicijnen te ontwikkelen maar ook om aandoeningen te voorkomen en het leven van mensen mét een aandoening te verbeteren. “Onderzoek leidt vaak pas na jaren tot een werkzaam middel, met deze tools en adviezen bereiken we hier en nu al concreet resultaat, elke dag weer een beetje meer.”
