Het onschatbaar grote belang van schoon drinkwater
ALLES BEGINT BIJ DE BRON (MAAR STOPT ER NIET)
De wereld bestaat voor twee derde uit water, maar het leeuwendeel daarvan is zout en dus ondrinkbaar. Veel van het overblijvende zoete water is bovendien vervuild. In de westerse wereld is de beschikbaarheid van schoon drinkwater bijna een vanzelfsprekendheid, in grote delen van Afrika en stukken van Azië allerminst. Het aanboren van een waterbron voorziet echter in veel meer dan in drinkwater alleen: kinderen sterven niet langer aan diarree, vrouwen hoeven niet meer uren te lopen naar en van een verre put. De goede doelen die investeren in drinkwater- en sanitatievoorziening laten bepaald geen druppel op een gloeiende plaat vallen. Lokaal is het eerder een emmer.
Tekst: Jeroen Kuypers
De mens moet water drinken, net als het vee, maar dorstlessen is slechts één functie van deze vloeistof. “Het wassen van de handen met zeep is van enorm belang om de verspreiding van ziekteverwekkers te voorkomen,” zegt Veerle Ver Loren van Themaat, directeur fondsenwerving bij Simavi. De grootste slachtoffers van dit gebrek aan hygiëne en van vervuild drinkwater zijn en blijven kinderen, bij wie diarree de tweede doodsoorzaak is.
Maar het kan zelfs nog erger: in de negentiende eeuw waren de Europese hoofdsteden geregeld het toneel van cholera-uitbraken. Deze dodelijke ziekte is voor ons nog slechts de echo van een verre herinnering, maar in Afrika nog steeds een reële mogelijkheid. Vervuild drinkwater helpt de verspreiding. “Toen ik in 2018 in Harare woonde kwam de Zimbabwaanse hoofdstad in de greep van een choleraepidemie, met veel doden als gevolg, zij het niet zoveel als de vierduizend doden van tien jaar voordien. Twee jaar later was Haïti aan de beurt, na een grote aardbeving,” aldus Toine Ramaker, directeur van Stichting Water For Life. “De gevolgen voor hen die het overleven zijn evengoed ingrijpend. Herstel kan maanden duren. Al die tijd kunnen kinderen niet naar school en ouders niet werken.'''
Directe en indirecte positieve effecten
Zoveel ellende die zo simpel kan worden voorkomen: door pompen, waterleidingen, filters en know how ter plekke te brengen zijn dorpen of wijken verzekerd van een stabiele stroom van schoon drinkwater. Het vergt bovendien geen rocket science en evenmin hoge investeringsbedragen. “De VN heeft berekend dat elke dollar die je in drinkwatervoorziening investeert het zevenvoudige oplevert aan rendement,” zegt Toine Ramaker.
Veerle Verloren van Themaat citeert een ander rapport, van Bureau Mckinsey: “Daarin wordt zelfs een verhouding van één op éénentwintig vermeld, omdat alle directe en indirecte positieve effecten worden meegewogen. Vrouwen hoeven geen uren meer te lopen naar en van een verre waterput. De tijd die ze uitsparen benutten ze voor nuttiger zaken, zoals voor onderwijs.”
Maar volgens Tara Klijn, portfoliomanager bij AMref Flying Doctors, zien we bij het schaars worden van drinkbaar water evengoed het omgekeerde effect: een versnelde afbraak van sociale en economische verworvenheden. “Gebrek aan water leidt tot armoede. In Oost-Afrika zagen we dat boeren en nomaden terugkeren tot de praktijk van het vervroegd uithuwelijken, om een mond minder te voeden te hebben en een bruidsschat te verwerven. Sommige meisjes worden weer besneden en mogen niet langer naar school.”
Veerle Ver Loren van Themaat vult aan, dat waterschaarste er toe leidt dat bronnen geprivatiseerd worden en er maffia-achtige praktijken rond de waterbedeling ontstaan. “In Kenia wordt eén op de tien meisjes die water komen halen voor het gezin aangerand. Je krijgt water mee, in ruil voor… Uitbuiting en seksueel geweld gaan hier hand in hand.“
Watercomité
De uitdaging voor de Nederlandse organisaties die in de ontwikkelingslanden zorgen voor schoon drinkwater is dus niet alleen bestaande putten herstellen en nieuwe putten slaan maar de lokale bevolking ook bijstaan in het open en toegankelijk houden van deze bronnen. “Tien jaar terug waren we daar minder mee bezig dan nu,” zegt Goossen Hoenders, directeur van Heifer Nederland.
“Tegenwoordig zorgen we er niet alleen voor dat er reserve-onderdelen van putten en waterpompen ter plaatse zijn, maar ook dat er een watercomité wordt gevormd. Daarin hebben een aantal mensen uit de boerengemeenschap zitting. Gebruikers betalen een kleine bijdrage aan het watercomité waarmee onderhoud en reparaties worden betaald. We leiden ook leiden lokale techneuten op (lassers, timmerlieden) om reparaties te doen met de onderdelen die in de omgeving voorhanden zijn. Ze zijn daarmee niet afhankelijk van dure materialen. Door de lokale bevolking eigenaar te maken, maken we haar ook medeverantwoordelijk voor het reilen en zeilen van de watervoorziening. Zo bouw je aan een hoge mate van zelfredzaamheid en duurzaamheid in je project.”
Meer dan alleen techniek
Van de bron naar de kraan lijkt het voorzien in schoon drinkwater vooral een kwestie van techniek, maar volgens Veerle Ver Loren van Themaat is dit slechts één aspect. ”Water is vooral een menselijke kwestie. Politieke partijen in Afrika hebben het thema tijdens verkiezingen bijvoorbeeld steevast hoog op hun agenda staan. Politici en lokale besturen worden door hun kiezers ook vooral afgerekend op hun vermogen te voorzien in voldoende schoon en betaalbaar drinkwater. Het is dus logisch dat Nederlandse ontwikkelingsorganisaties een belangrijke rol vervullen in het aanboren en onderhouden van bronnen – wij zijn nu eenmaal een land van waterbouwkundige ingenieurs - maar je hebt ter plekke slechts duurzaam succes als je een holistische visie en aanpak hebt, waarbij je juist verder kunt kijken dan alleen die techniek.”
Toine Ramaker voegt daar aan toe dat organisaties zoals die van hem niet enkel vooruitgang boeken door nieuwe bronnen aan te boren. “Net als in Europa is er in Afrika een probleem met lekkages van waterleidingen. Het probleem is daar zelfs zoveel groter dan bij ons, dat in sommige stedelijke gebieden tussen de vijftig en de zestig procent van het gezuiverde water weglekt voor het de huizen en gebouwen heeft bereikt waar het voor bedoeld is. Het is dus belangrijk dat we de komende jaren óók investeren in het repareren en onderhouden van leidingnetwerken. Maar daarvoor is het noodzakelijk dat overheden en burgers gesensibiliseerd worden, dat ze gaan beseffen hoe ernstig het probleem is en ook zelf verspilling van drinkwater tegengaan. Een gestaffelde prijsopbouw kan daarbij helpen. Houd de prijs relatief laag voor de armere bevolkingsgroepen maar verhoog ze voelbaar voor de rijkere, waar ook de meeste verspilling optreedt.”
De vindingrijke mens
De klimaatverandering heeft een ingrijpend effect op regenpatronen. In Europa zien we vaker lange periodes van droogte maar evengoed intense regenval die leidt tot overstromingen. In Afrika en Azië is het niet anders. De Hoorn van Afrika lijdt al jaren onder het uitblijven van de regens, terwijl in Bangladesh de landbouwgrond in de rivierdelta verzilt als gevolg van de stijgende zeespiegel. “Een effect van al die overstromingen en droogtes is dat gemeenschappen migreren. Zo neemt de druk toe op die gebieden waar nog wél voldoende vruchtbare grond is voor mens en vee,” aldus Tara Klijn. “
Maar wat ons vooral opvalt, is hoe vindingrijk mensen zijn. Op die plekken waar voor voldoende schoon water is gezorgd, zie je bijvoorbeeld hoe boeren uit zichzelf tot allerlei vormen van irrigatie komen. Zolang er maar water vloeit, komt de ondernemerszin tot bloei. Helaas heeft lang niet elke put het eeuwige leven. Steeds meer oude putten raken ‘op’, voor nieuwe moet vaak dieper worden gegraven dan vroeger. Om ervoor te zorgen dat de waterpunten die wij boren een lange levensduur krijgen, houden wij goed in de gaten hoeveel water er uit de grond gehaald kan worden.
We zorgen ook voor een financieel sluitend systeem. De gemeenschappen betalen voor het water, zodat met deze opbrengsten de waterinstallatie onderhouden kan worden. Om te garanderen dat dit systeem ook op termijn goed werkt blijven we een aantal jaar bij het project betrokken.
” Goossen Hoenders vult aan “In een project dat Heifer heeft uitgevoerd in Tanzania hebben we ook gewerkt aan het hervullen van waterbronnen, zogenaamde ‘recharge’. Door naast de waterbronnen een soort opvangbubbels te maken van keien en grind, kan regenwater opgevangen worden en de dieperliggende put bijvullen in de regentijd''
Noodzaak en urgentie
De mondiale waterproblematiek zal de komende decennia niet in ernst afnemen, integendeel. Het terugtrekken van de gletsjers heeft in de Himalaya bijvoorbeeld negatieve consequenties voor het waterpeil in de grote Aziatische rivieren, als de Mekong en de Ganges, omdat de ijskap steeds minder goed zijn bufferfunctie kan vervullen. In Afrika zien we nu al conflicten ontstaan tussen de staten die voor hun drinkwater en landbouwirrigatie grotendeels afhankelijk zijn van één rivier. Dat geldt voor Egypte, Soedan en Ethiopië langs de Nijl, maar evengoed voor Niger en Mali langs de Nigerrivier. Sommige politicologen voorspelden daarom jaren geleden al dat de oorlogen van de éénentwintigste eeuw in toenemende mate rond de toegankelijkheid van water zullen draaien.
Dat alles maakt de noodzaak en urgentie van het werk dat Nederlandse NGO’s in Afrika en Azië doen alleen maar groter. “Tijdens oorlogen is het eerste gebrek dat optreedt niet dat aan voedsel of medische verzorging maar aan schoon drinkwater,” stelt Suying Lai, manager SAFE Goal Unit bij Oxfam Novib.
“Dat kan grootschalig zijn. Vorig moest bijvoorbeeld 80% van de Jemenitische bevolking het op een bepaald moment zonder drinkwater en sanitatie stellen, maar het probleem beperkt zich echt niet tot Afrika en Azië. Gebrek aan drinkwater heeft zich de voorbije twee jaar ook in Oekraïne voorgedaan, als gevolg van Russische bombardementen. Maar dan hebben we het over noodhulp. In regio’s die vrij zijn van conflicten is een voortdurende aandacht voor schoon drinkwater noodzakelijk. Wij van Oxfam Novib adviseren een strategie waarbij enerzijds Afrikaanse en Aziatische regeringen worden aangemoedigd fors te investeren in drinkwater en sanitatie maar anderzijds ook westerse regeringen om de gevolgen van de klimaatverandering – die in de tropen het meest voelbaar is – financieel te compenseren. En laten we daarbij dan het geld vooral bij de meest getroffen bevolkingsgroepen laten terechtkomen: bij lokale gemeenschappen en bij de vrouwen daarin. Wij van Oxfam Novib hebben hoe dan ook altijd gepropageerd om met lokale gemeenschappen samen te werken. In deze aanbevelingen sluiten we dus heel nauw aan bij onze beproefde wijze van weken.”
De belangrijke bijdrage die deze organisaties doen in het beschikbaar maken en houden van schoon drinkwater is positief voor de gezondheid van talloze gemeenschappen, voor de emancipatie van vrouwen en meisjes, voor de economische bloei van dorpen en stadswijken en -last but least - voor de politieke stabiliteit van hele regio’s en landen. Eén dollar investering in water levert zeven dollar maatschappelijk rendement op? De éénentwintig die Bureau McKinsey heeft berekend lijkt dan toch een veel realistischer raming.
